Κριτική του βιβλίου «η Σονάτα των Αθέατων Πουλιών» του Σπύρου Πετρουλάκη

Από την Παναγιώτα Μπλέτα

Η δουλεμένη λογοτεχνία δεν αφηγείται απλά ιστορίες, γεφυρώνει τον ατομικό με το συλλογικό βίο, προβληματίζει, προσκαλεί σε υπαρξιακό στοχασμό. Ένα σπουδαίο βιβλίο μάς βοηθά να δούμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη της Ιστορίας και να αναμετρηθούμε με τις ευθύνες μας. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει η «Σονάτα των Άθεατων Πουλιών» του Σπύρου Πετρουλάκη: ένα έργο που συνδυάζει το δράμα της ατομικής μνήμης με την τραγωδία της συλλογικής μοίρας, αναδεικνύοντας όχι μόνο τον πόνο, αλλά και την ελπίδα, όχι μόνο τη βία, αλλά και τη δυνατότητα της αγάπης και κατ’ επέκταση της λύτρωσης.

Στην αρχή του βιβλίου συναντούμε έναν άνδρα που παλεύει με τα πρώτα στάδια του Αλτσχάιμερ. Η προσωπική του πάλη με την απώλεια της μνήμης διασταυρώνεται με την ιστορία της Κιμώλου και της Μεσογείου δύο αιώνες πριν. Μέσα από τις θρυμματισμένες του αναμνήσεις ξεδιπλώνεται η μορφή της Φραγκιώς, μιας γυναίκας που βρέθηκε αιχμάλωτη σε εποχές πολέμου, πειρατείας και κοινωνικών ανατροπών.

Αυτός ο αφηγηματικός μηχανισμός δεν είναι τυχαίος. Εδώ ο συγγραφέας μας υπενθυμίζει πως η ατομική μνήμη είναι εύθραυστη, μπορεί να χαθεί δηλαδή με μια ασθένεια, με ένα ατύχημα, με τον χρόνο. Η συλλογική μνήμη όμως, η μνήμη ενός λαού, δεν χάνεται, αντέχει, επανέρχεται, διεκδικεί να ακουστεί μέσα από τον θρύλο, την παράδοση, την αφήγηση. Το βιβλίο γίνεται έτσι ένας ύμνος στη μνήμη ως χρέος — όχι μόνο προσωπικό, αλλά και ιστορικό.

Η Φραγκιώ είναι το κεντρικό πρόσωπο που συνδέει το χθες με το σήμερα. Η ζωή της σημαδεύεται από έρωτες και προδοσίες, οικογενειακές τραγωδίες, σκληρούς καταναγκασμούς, αλλά και από την αδιάκοπη αναζήτηση ελευθερίας. Είναι αιχμάλωτη, μα ποτέ δεν χάνει την εσωτερική της δύναμη. Γίνεται έτσι ένα συμβολικό πρόσωπο: το πρόσωπο κάθε ανθρώπου που δοκιμάζεται από την Ιστορία, από την κοινωνία, από τη μοίρα· το πρόσωπο κάθε λαού που, παρ’ όλες τις πληγές του, επιμένει να ζει και να ελπίζει.

Οι θεματικοί άξονες στους οποίους κινείται το βιβλίο είναι:

–        Η μνήμη και η λήθη, όπου η ασθένεια του πρωταγωνιστή λειτουργεί ως μεταφορά για το πώς οι άνθρωποι κουβαλούν και ταυτόχρονα χάνουν το παρελθόν τους.

–        Η θέση της γυναίκας, όπου η Φραγκιώ παρουσιάζεται ως θύμα αλλά και ως υποκείμενο δύναμης, που αναζητά χώρο ελευθερίας μέσα σε συνθήκες υποταγής.

–        Η αγάπη και η προδοσία, όπου η συναισθηματική ένταση κορυφώνεται στις συγκρούσεις ανάμεσα στο καθήκον, την ανάγκη επιβίωσης και τα βαθύτερα αισθήματα.

–        Η τραγικότητα, όπου οι ανατροπές και οι κακουχίες θυμίζουν αρχαία τραγωδία, όταν η μοίρα υπερβαίνει την ατομική βούληση.

Η γλώσσα του Πετρουλάκη είναι καθαρή, στρωτή και περιγραφική, δίνοντας στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ζήσει τον κόσμο των πειρατών, την πολυτέλεια των παλατιών και τις εσωτερικές συγκρούσεις των ηρώων.

Η αφήγηση δεν ωραιοποιεί. Είναι γεμάτη εικόνες βίας, αίματος, εκδίκησης, αλλά και εικόνες τρυφερότητας, αφοσίωσης, αγάπης. Ο Πετρουλάκης μας θυμίζει ότι ο πόλεμος δεν είναι μια παρένθεση στην ανθρώπινη Ιστορία, αλλά ένας μόνιμος συνοδοιπόρος της. Όπως η πειρατεία τότε σκόρπιζε τον τρόμο και τη φτώχεια στη Μεσόγειο, έτσι και σήμερα οι λαοί ξεριζώνονται από συγκρούσεις, από διώξεις, από την απληστία της εξουσίας. Η βία που περιγράφεται δεν αφορά μόνο το τότε· μιλά και για το τώρα, για κάθε πόλεμο που διαλύει οικογένειες, ξεριζώνει, σπέρνει τον πόνο. Οι ήρωές του –θύτες και θύματα μαζί– είναι οι ζωντανές αποδείξεις πως η Ιστορία επαναλαμβάνεται, και μαζί της επαναλαμβάνεται η δοκιμασία της ψυχής του ανθρώπου.

Η ιστορία της Φραγκιώς είναι ταυτόχρονα η ιστορία όλων μας: των Ελλήνων της Επανάστασης, των Ευρωπαίων που ζουν την κρίση της προσφυγιάς, των λαών που ακόμη σήμερα υποφέρουν από πολέμους.

Αυτό είναι και το φιλοσοφικό βάθος του βιβλίου: η αναγνώριση της κοινής μοίρας των ανθρώπων και των λαών. Όταν ένας άνθρωπος πονά, πονά όλη η ανθρωπότητα· όταν ένας λαός ξεριζώνεται, διασαλεύεται η ισορροπία του κόσμου.

Μέσα στον ζόφο της Ιστορίας, αναδύεται όμως και το φως της αγάπης. Η Φραγκιώ ζει τον έρωτα, προδίδεται, προδίδει και η ίδια, αλλά κρατά πάντα αναμμένη τη φλόγα της ελπίδας. Το μεγάλο δίδαγμα είναι πως η ζωή δεν αντέχεται με εκδίκηση και βία· αντέχεται μόνο με δεσμούς, φιλία, αλληλεγγύη.

Το πιο ποιητικό στοιχείο του βιβλίου είναι το τραγούδι των «άθεατων πουλιών». Αυτά τα πουλιά τραγουδούν μόνο για το ταίρι τους, αδιαφορώντας αν ακουστούν, μια υπενθύμιση πως οι αληθινές αξίες της ζωής –η αγάπη, η φιλία, η πίστη– δεν μετρώνται με τον θόρυβο που προκαλούν, αλλά με τη σιωπηλή δύναμη που αφήνουν μέσα μας.

Κι εδώ εγείρεται ένα καυτό ερώτημα: πόσο συχνά εμείς σήμερα αναλωνόμαστε στις κρίσεις των άλλων, στη δημόσια εικόνα μας, στη μάταιη προβολή· ενώ η ουσία βρίσκεται στην αληθινή αγάπη, στη σιωπηλή προσφορά, στη φροντίδα χωρίς αντάλλαγμα;

Η Φραγκιώ, όπως και πολλές άλλες γυναικείες μορφές της Ιστορίας, ζει μέσα σε μια κοινωνία που την περιορίζει, την υποτάσσει, την καθιστά αντικείμενο ανταλλαγής ή εκδίκησης. Όμως, αντί να σβήσει, κατορθώνει να αναδειχθεί ως υποκείμενο ελευθερίας. Αυτό μας δίνει ένα κρίσιμο φιλοσοφικό μήνυμα, ότι κάθε περιορισμός που επιβάλλει η κοινωνία μπορεί να ανατραπεί, αν το άτομο κρατήσει ζωντανή την εσωτερική του δύναμη.

Το σπουδαιότερο δίδαγμα του έργου όμως είναι, ότι η λύτρωση δεν είναι ατομική υπόθεση. Ο άνδρας με το Αλτσχάιμερ, η Φραγκιώ, οι λαοί που παλεύουν: όλοι δείχνουν πως η σωτηρία είναι συλλογικό γεγονός. Δηλαδή, αν δεν μάθουμε να στεκόμαστε δίπλα ο ένας στον άλλο, να σηκώνουμε τα βάρη μαζί, θα είμαστε καταδικασμένοι να επαναλαμβάνουμε τα ίδια λάθη της Ιστορίας.

Η αληθινή πρόοδος του ανθρώπου δεν μετριέται με ατομικές επιτυχίες. Μετριέται με την ικανότητά μας να φτιάχνουμε κοινότητες ανθρωπιάς, να οικοδομούμε γέφυρες αλληλεγγύης, να βάζουμε πάνω απ’ όλα αυτό που μας ενώνει και όχι αυτό που μας χωρίζει.

Για τον σύγχρονο αναγνώστη, η πορεία της Φραγκιώς γίνεται μάθημα ζωής. Στους καιρούς που η καθημερινότητα μάς πιέζει με ανασφάλειες, οικονομικές δυσκολίες ή κοινωνικές συμβάσεις, η αντοχή της μας υπενθυμίζει πως το κλειδί είναι να μη χαθεί η εσωτερική μας ελευθερία, η ικανότητα να ορίζουμε τη δική μας μοίρα.

Ο συγγραφέας, με πολυετή πορεία στη λογοτεχνία και βαθιά αγάπη για την ελληνική ιστορία και παράδοση, έχει αποδείξει πολλές φορές την ικανότητά του να παντρεύει το ιστορικό υπόβαθρο με τις πιο προσωπικές και ευαίσθητες ανθρώπινες ιστορίες. Γεννημένος στην Κρήτη, κουβαλά στις σελίδες του την αλμύρα της Μεσογείου, την τραγικότητα αλλά και την ελπίδα της ελληνικής μοίρας, καθώς και την τρυφερότητα της λαϊκής ψυχής.

Η Σονάτα των Άθεατων Πουλιών δεν είναι απλώς ένα ιστορικό μυθιστόρημα γεμάτο ανατροπές· είναι ένας καθρέφτης της ανθρώπινης ψυχής, μια πρόσκληση σε σκέψη και ταυτόχρονα ένα κάλεσμα σε δράση.

Ο Σπύρος Πετρουλάκης μάς θυμίζει ότι οι λαοί και οι άνθρωποι έχουν κοινή μοίρα. Ο πόλεμος και η βία θα συνεχίζουν να διαλύουν τον κόσμο όσο δεν χτίζουμε γέφυρες αλληλεγγύης. Και το μέλλον, αν πρόκειται να έχει ελπίδα, θα στηριχθεί όχι στη δύναμη των όπλων, αλλά στη δύναμη της καρδιάς και της συλλογικής ευθύνης, στην αναγνώριση πως ό,τι μας χωρίζει είναι μικρότερο από ό,τι μας ενώνει.

Παναγιώτα Μπλέτα – Συγγραφέας, Διανοήτρια

Email: bletas.p1@gmail.com

Facebook/Instagram/TikTok: Panagiota Bleta