Άγγελος Χανιώτης: «Τα γλυπτά του Παρθενώνα. Παγκόσμια πολιτιστική επιταγή,όχι ελληνική νομική διεκδίκηση».

Της Κατερίνας Πλουμιδάκη

Με αφορμή την αρνητική στάση του Βρετανού πρωθυπουργού στον επαναπατρισμό των γλυπτών του Παρθενώνα, ήρθαν πάλι στο προσκήνιο οι θλιβερές εμπειρίες 38 χρόνων, της σταθερής άρνησης του Διοικητικού Συμβουλίου του Βρετανικού Μουσείου να συναινέσει στην επανένωση του μνημείου.

Ο Άγγελος Χανιώτης είναι ιστορικός παγκόσμιας εμβέλειας. Γεννημένος στην Αθήνα το 1959 και με σπουδές Ιστορίας και Αρχαιολογίας στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Χαϊδελβέργης, διετέλεσε καθηγητής στα Πανεπιστήμια της Νέας Υόρκης, της Χαϊδελβέργης και της Οξφόρδης.

Από το 2010 κατέχει την έδρα Αρχαίας Ιστορίας στο Institute for Advanced Study στο Πρίνστον και από το 2020 είναι μέλος της Εθνικής Αρχής για την Ανώτατη Εκπαίδευση. Ως αντιπρύτανης στη Χαϊδελβέργη συνέβαλε το 2006 στην επιστροφή στην Ελλάδα θραύσματος της ζωφόρου του Παρθενώνα. Ήταν η πρώτη φορά που ένα κομμάτι των γλυπτών βρήκε τη θέση του στο μνημείο μετά από αιώνες· ήταν και η τελευταία.

 – Πώς αφαίρεσε ο Έλγιν τα γλυπτά του Παρθενώνα;

Ως πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, το 1801 ο Έλγιν πήρε κατά τα λεγόμενά του ένα φιρμάνι. Το πρωτότυπο δεν το είδε κανείς. Η ιταλική μετάφραση έδινε στους ανθρώπους του Έλγιν την άδεια να σχεδιάσουν τα γλυπτά και να κατασκευάσουν εκμαγεία· μπορούσαν επίσης να πάρουν «κάποια κομμάτια λίθων με επιγραφές και εικόνες» («al portar via qualque pezzi di pietra con iscrizioni e figure»). Όταν η ιταλική μετάφραση μεταφράστηκε στα τούρκικα, το «κάποια κομμάτια» έγινε «οποιαδήποτε κομμάτια» και οι δωροδοκίες εξασφάλισαν την ανοχή των οθωμανικών αρχών. Έτσι οι συνεργάτες του Έλγιν απέσπασαν με βίαιο τρόπο περίπου τα μισά από τα γλυπτά. Ήταν πραγματική λεηλασία. Όταν το 1809 ο Λόρδο Βύρων επισκέφθηκε την Αθήνα και είδε την καταστροφή, εξέφρασε την οργή του στο ποίημα «Η κατάρα της Αθηνάς» (1811). Παραθέτω λίγους από τους 312 στίχους στην εξαιρετική απόδοση του Πάνου Καραγιώργου:

Και στο τέλος, μες στο τόσο το ανώνυμο το πλήθος,

θα βρεθεί κάποιος διαβάτης που θα έχει λίγο ήθος·

λυπημένος, βλέποντάς τα, άφωνος θ’ αγανακτήσει,

θα θαυμάσει τα κλεμμένα, μα τον κλέφτη θα μισήσει.

Ώ, καταραμένη να ’ναι η ζωή του και ο τάφος

και οργή να συνοδεύει το ιερόσυλό του πάθος.

– Μπορεί να επιτευχθεί η επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Μουσείο Ακρόπολης;

Επί 38 χρόνια βρίσκονται αντιμέτωπες δύο αμετακίνητες θέσεις. Το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού διαχρονικά επαναλαμβάνει ότι δεν πρόκειται να αναγνωρίσει στο Βρετανικό Μουσείο νόμιμη κυριότητα, νομή και ιδιοκτησία των γλυπτών και το Βρετανικό Μουσείο απαντά ότι προϋπόθεση για οποιαδήποτε συζήτηση είναι η αναγνώριση της κυριότητας. Δύο διέξοδοι υπάρχουν: είτε η ελληνική πλευρά θα προχωρήσει σε νομική διεκδίκηση είτε θα πρέπει το θέμα να τεθεί σε νέα βάση.

– Μπορεί να στηριχθεί νομική διεκδίκηση;

Η αφαίρεση των γλυπτών και η μεταβίβασή τους στο Βρετανικό Μουσείο με απόφαση του κοινοβουλίου το 1816 έγιναν σε περίοδο που δεν υπήρχε ούτε διεθνής ούτε εθνική νομοθεσία για την προστασία των αρχαιοτήτων. Η ελληνική νομοθεσία θεσπίσθηκε το 1834. Διεθνείς κανόνες διατυπώθηκαν για πρώτη φορά το 1874. Από ηθική και πολιτιστική πλευρά ο βανδαλισμός του Έλγιν είναι αποκρουστικός και καταδικαστέος. Αλλά τα δικαστήρια δεν κρίνουν με βάση τις σημερινές ηθικές αρχές, αλλά με βάση τους νόμους που ίσχυαν την εποχή που συντελέσθηκε μια πράξη. Έτσι η διεκδίκηση μέσω της δικαστικής οδού είναι ριψοκίνδυνη. Μια δικαστική απόφαση υπέρ της Ελλάδας είναι αβέβαιη, γιατί θα αποτελούσε νομικό προηγούμενο με γενικότερες επιπτώσεις για όλα τα μουσεία. Γι᾿ αυτό τον Μάϊο του 2005 το Ανώτατο Δικαστήριο της Αγγλίας και Ουαλίας απαγόρευσε στο Βρετανικό Μουσείο την επιστροφή 4 έργων τέχνης που αποδεδειγμένα είχαν λεηλατηθεί από τους Ναζί· θεώρησε ότι ο νόμος που προστατεύει τις συλλογές του Βρετανικού Μουσείο είναι ανώτερος από οποιαδήποτε «ηθική υποχρέωση».

– Έτσι η Ελλάδα έχει το δίκιο με το μέρος της και το Βρετανικό Μουσείο τα γλυπτά στις αίθουσές του. Υπάρχει άλλη προσέγγιση για την επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα;

Σήμερα είναι αδιάφορο το αν ο Έλγιν είχε ή δεν είχε φιρμάνι το 1801. Αυτό στο οποίο η πολιτισμένη ανθρωπότητα δίνει σήμερα προτεραιότητα είναι η ακεραιότητα ενός έργου τέχνης με τεράστια σημασία για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Εδώ βλέπω μια νέα βάση στην εκστρατεία για την επανένωση των γλυπτών. Από αντιδικία ανάμεσα σε ένα κράτος κι ένα μουσείο θα πρέπει να γίνει θέμα συνεργασίας ανάμεσα σε δύο μουσεία: το Μουσείο Ακρόπολης και το Βρετανικό Μουσείο. Από νομική διεκδίκηση να γίνει πολιτιστική επιταγή. Χάρη στις μέχρι σήμερα ενέργειες του Υπουργείου Πολιτισμού η ελληνική πλευρά έχει κερδίσει την κοινή γνώμη. Όμως αυτή η νίκη δεν κάμπτει την αντίθεση του Βρετανικού Μουσείου, επειδή για το Βρετανικό Μουσείο προέχει η αποφυγή νομικού προηγούμενου. Αν παραδώσει τα γλυπτά ομολογώντας ότι ήρθαν στην κυριότητά του παράνομα, δημιουργείται προηγούμενο που θέτει σε αμφισβήτηση μεγάλο μέρος και των δικών του συλλογών και αντίστοιχων συλλογών άλλων μουσείων.

– Ποια θα ήταν τα ενδεδειγμένα μέτρα;

Η υπόθεση να ανατεθεί με διακομματική συμφωνία σε επιτροπή εμπειρογνωμόνων, Ελλήνων και μη, που θα εξετάσει σε στενή συνεργασία με τα δύο μουσεία την ενδεδειγμένη οδό για την επανένωση των γλυπτών.

– Το Βρετανικό Μουσείο δηλώνει διατεθειμένο να εξετάσει το δανεισμό των γλυπτών του Παρθενώνα. Για ποιο λόγο;

Δανεισμός σημαίνει ότι το Βρετανικό Μουσείο, ως δανειστής, διατηρεί την κυριότητα και δεν θεωρείται ότι κατέχει τα γλυπτά παρανόμως. Είναι μια μέθοδος που έχει εφαρμοστεί στο παρελθόν. Το 1944 το Βρετανικό Μουσείο απέκτησε τελετουργική μάσκα της φυλής των U’mista στον Καναδά, με τεράστια συμβολική σημασία. Μετά από «πολυετείς προσεκτικές διαπραγματεύσεις σε πνεύμα συνεργασίας», η μάσκα δόθηκε το 2005 στο Πολιτιστικό Κέντρο της φυλής ως πολυετές δάνειο με δυνατότητα ανανέωσης. Αυτό έγινε εφικτό επειδή η φυλή έδωσε προτεραιότητα στην επιστροφή της μάσκας. Δεν μπορώ να προκαταλάβω το αποτέλεσμα αντίστοιχων διαπραγματεύσεων με το Βρετανικό Μουσείο. Αλλά κάποτε θα πρέπει να γίνουν· και δεν μπορούν να γίνουν με το Υπουργείο Πολιτισμού.

– Ποιες πρέπει να είναι οι προτεραιότητές μας για αυτό το μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς;

Τί επιδιώκουμε; Την ενοποίηση όλων των γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα; Την εκ των υστέρων καταδίκη του Έλγιν; Την ταπείνωση του Βρετανικού Μουσείου; Για μένα αναμφίβολα προτεραιότητα έχει η ενοποίηση των γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα, πέρα από συναισθηματισμούς και εγκλωβισμούς σε νομικά επιχειρήματα.

– Είναι χρήσιμη η ανάμειξη του Αμερικανικού Κογκρέσου;

Μέλη της Βουλής των Αντιπροσώπων έχουν καταθέσει πρόταση ψηφίσματος με αίτημα την επιστροφή των γλυπτών. Η πρόταση έγινε με καλές προθέσεις, φιλελληνικό πνεύμα και σεβασμό στον πολιτισμό· είναι όμως άστοχη. Αν η Βουλή δεν την υιοθετήσει, θα είναι χαστούκι για την Ελλάδα. Αν την υιοθετήσει, η βρετανική πλευρά θα μπορεί δικαιολογημένα να πει: «Ζητείστε πρώτα από τα μουσεία σας να επιστρέψουν τα αντικείμενα που αποδεδειγμένα είναι προϊόν αρχαιοκαπηλείας και ύστερα να δίνετε οδηγίες σε άλλους». Οι ΗΠΑ δεν είναι καν μέλος της UNESCO· αποχώρησε το 2019.

 -Είσαστε στον πυρήνα του σχεδιασμού για την Ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα.

Τα ελληνικά δημόσια πανεπιστήμια έχουν τεράστιες ανεκμετάλλευτες δυνατότητες και το διδακτικό τους προσωπικό επιτελεί ηρωικό έργο κάτω από δύσκολες συνθήκες. Αλλά επί δεκαετίες έχουν συσσωρευθεί προβλήματα με ελλιπή επαγγελματικό προσανατολισμό, υποστελέχωση τμημάτων, ανεπαρκή προγράμματα σπουδών, αδικαιολόγητη παράταση του χρόνου σπουδών κ.ά.  Χρειαζόμαστε μια πολιτική για τα ΑΕΙ που να την υπαγορεύουν οι πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας, του πολιτισμού, της αγοράς εργασίας και της έρευνας. Η Εθνική Αρχή για την Ανώτατη Εκπαίδευση είναι ανεξάρτητη αρχή που με ακαδημαϊκά κριτήρια προτείνει μέτρα για τη βελτίωση της ποιότητας της ανώτατης εκπαίδευσης και  αντικειμενικά κριτήρια για την αξιολόγηση του έργου και τη χρηματοδότησή των ΑΕΙ.

https://www.kathimerini.gr/opinion/561302266/glypta-parthenona-epanenosi-ochi-epistrofi/

*** Στη βασική φωτογραφία

Αναγόρευση σε επίτιμο διδάκτορα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Η συνέντευξη δημοσιευθηκε στoν Εθνικό Κήρυκα της Αμερικής